Een welkom handboek tegen het gebruik van achterhaalde termen voor vrouwen in de rechtspraak in India

Jrg. 20 no 7 october 2023

Tekst Henna Guicherit

Beeld Sourash Kumar Yadav / Barandbench.com

Onlangs heeft de opperrechter van India het ‘Handbook on combating genderstereotypes’ uitgebracht. Hierin worden gender stereotypen gecorrigeerd en richtlijnen gegeven over hoe kan worden voorkomen dat schadelijke gender stereotypen, vooral die over vrouwen, worden gebruikt bij het nemen van rechterlijke beslissingen en bij het schrijven van vonnissen.

 “Als rechters zich baseren op schadelijke stereotypen, kan dit leiden tot een verstoring van de objectieve en onpartijdige toepassing van de wet. Dit zal de discriminatie en uitsluiting in stand houden”, schreef de opperrechter van India, Dhananjaya Y Chandrachud, in dit handboek.

Chandrachud zinspeelde op één van de meest seksistische scenario’s die zich in rechtszalen kunnen afspelen: wanneer rechters een vermeende verkrachter vragen of hij bereid is met het slachtoffer te trouwen, op grond van het feit dat het getrouwd zijn haar schande zal verminderen en haar respect zal schenken. “Het huwelijk is geen remedie tegen het geweld van verkrachting”, schreef hij in het handboek.

Chandrachud bekritiseerde ook de culturele veronderstellingen die ten grondslag liggen aan uitspraken die impliceren dat vrouwen inherente kenmerken hebben, bijvoorbeeld dat alle vrouwen kinderen willen of emotioneler zijn dan mannen. Deze veronderstellingen hebben nog steeds de overhand in de Indiase samenleving. 

Nog in 2020 oordeelde een rechter van het Hooggerechtshof van Karnataka dat het “ongepast was voor een vrouw om in slaap te vallen nadat ze was verkracht”. In 2018 noemde een rechter van het Hooggerechtshof van Kerala een 24-jarige vrouw die haar ouders had getrotseerd om met een moslim te trouwen, ‘zwak en kwetsbaar, in staat om op veel manieren te worden uitgebuit’. De rechter oordeelde in het voordeel van haar ouders, die wilden dat hun dochter weer onder hun hoede en controle kwam.

Vrinda Bhandari, senior advocaat bij het hooggerechtshof, zei dat ze hoopte dat het advies van het handboek een stroomafwaarts effect zou hebben op de bredere Indiase samenleving. Ranjana Kumari, hoofd van het Centrum voor Sociaal Onderzoek in Delhi, noemde het handboek “veel te laat”, maar verwelkomde het. 

Kumari zei dat ze blij was dat Chandrachud had onderstreept dat woorden niet alleen maar woorden waren, maar dat ze oordelen beïnvloedden. “Taal is een instrument waarmee we percepties en gedrag vormgeven. Wanneer advocaten woorden als slet of hoer gebruiken, maakt dat deel uit van het slachtofferschap en zal dit het juridische lot van een vrouw beïnvloeden”. zei ze.

Doelstelling 

Het ‘Handbook on Combating Gender Stereotypes’ (main.sci.gov.in) is uitgegeven om het gebruik van achterhaalde termen voor vrouwen een halt toe te roepen en om ervoor te zorgen dat “juridisch redeneren en schrijven vrij is van schadelijke opvattingen over vrouwen”. De rechters in India worden opgeroepen woorden als verleidster, vampier, vrijster en hoer te mijden als het over vrouwen gaat. Immers, “schadelijke taal en stereotypen over vrouwen kunnen leiden tot verstoring van de wet”, zei de opperrechter van India, Amrit Dhillon. 

Met dit handboek wordt beoogd rechters en beoefenaars van juridische beroepen te helpen bij het herkennen, begrijpen en bestrijden van gender stereotypen die aanwezig zijn in juridisch taalgebruik en vonnissen. Het belicht veel voorkomende stereotype woorden en zinsneden die vaak worden gebruikt om vrouwen in juridische documenten zoals processen- verbaal te beschrijven. Het wijst op gevallen waarin dergelijk taalgebruik verouderde of onjuiste opvattingen over de rol en het gedrag van vrouwen in stand houdt.

Taalgebruik

Het handboek biedt ook specifieke voorbeelden hoe onjuist stereotype bevorderend taalgebruik bij voorkeur moet worden vervangen door alternatieve meer neutrale en nauwkeurige termen.  Voorgesteld wordt onder meer om ‘vrouw’ te gebruiken in plaats van ‘carrièrevrouw’, ‘seksuele intimidatie op straat’ in plaats van ‘avondplagen’, en ‘verkrachting’ in plaats van ‘gewelddadige verkrachting’, ‘vrouw die overspelige seksuele betrekkingen heeft gehad buiten het huwelijk’ in plaats van ‘overspelige vrouw’, ‘vrouw’ in plaats van ‘plichtsgetrouwe’, ‘trouwe’, ‘goede’, ‘gehoorzame’ en ‘kuise’ vrouw’, ‘ongetrouwde vrouw’ in plaats van ‘vrijster’, ‘sekswerker’ in plaats van ‘hoer’, ‘een kind waarvan de ouders niet getrouwd waren’ in plaats van ‘bastaard’, ‘geslachtsgemeenschap’ in plaats van ‘vleselijke gemeenschap’, ‘kind dat verhandeld is’ in plaats van ‘kind prostituee’, ‘kleding’ in plaats van ‘provocerende kleding’, ‘menstruatieproducten’ in plaats van ‘producten voor vrouwelijke hygiëne’, ‘werkzaam’ of ‘verdienend’ in plaats van ‘kostwinner’.

Een persoon die getroffen is door seksueel geweld kan zichzelf identificeren als ‘overlevende’ of ‘slachtoffer’. Beide begrippen zijn van toepassing tenzij het individu een voorkeur heeft aangegeven. In dat geval moet de voorkeur van het individu worden gerespecteerd.

Met deze handreiking naar rechters en beoefenaars van juridische beroepen hoopt de opperrechter van India een rechtvaardiger en onbevooroordeelder taalgebruik in het juridische betoog te bevorderen. Hij moedigt een verschuiving aan naar taalgebruik dat een moderner en respectvoller begrip van gender weerspiegelt en gelijke rechten voor alle individuen bevordert, ongeacht hun geslacht. 

Waarom is het belangrijk dat rechters de juiste termen gebruiken? Omdat de taal die een rechter gebruikt niet alleen zijn interpretatie van de wet weerspiegelt, maar ook zijn perceptie van de samenleving. Zelfs als het gebruik van stereotypen de uitkomst van een zaak niet verandert, kan stereotype taalgebruik ideeën versterken die in strijd zijn met de waardigheid en mensenrechten van slachtoffers. 

Taal is van cruciaal belang voor de werking van de wet. Woorden zijn het voertuig waarmee de waarden van de wet worden gecommuniceerd. Woorden brengen de uiteindelijke bedoeling van de wetgever of de rechter over op de samenleving.

Op aandrang van zowel de academische wereld als praktijkmensen, zijn er in enkele landen projecten uitgevoerd die de praktijken van rechtbanken een spiegel voorhouden. De Women’s Court of Canada, een collectief van vrouwelijke advocaten, academici en activisten, schrijft bijvoorbeeld schaduwvonnissen over de gelijkheidswetgeving. In India ‘herschrijft’ het Indian Feminist Judgment Project ook vonnissen vanuit een feministisch perspectief.

In Suriname integreert Women’s Rights Centre sinds 1997 in haar handleidingen ‘Interventie huiselijk geweld’ voor onder meer de zittende en staande magistratuur een genderperspectief om stereotypering in de rechtsgang te doorbreken. 

Stereotypering

Een stereotype wordt gedefinieerd als ‘een vaststaand idee dat mensen hebben over hoe iemand of iets is, vooral een idee dat verkeerd is’. Stereotypen worden doorgaans tegen individuen gebruikt vanwege hun lidmaatschap van een groep. Het zijn veronderstellingen of overtuigingen dat individuen die tot specifieke sociale groepen behoren, bepaalde kenmerken of eigenschappen hebben.

 Het vertrouwen op stereotypen is vaak onbewust. Stereotypen beïnvloeden onze gedachten en handelen ten opzichte van andere mensen. Ze verhinderen dat we het individu voor ons zien als een uniek persoon met zijn eigen kenmerken en zorgen ervoor dat we onnauwkeurige veronderstellingen over hem of haar maken. Stereotypen kunnen ons ervan weerhouden de realiteit van een situatie te begrijpen en kunnen ons oordeel vertroebelen.

Een rechter kan, zoals elk persoon, ook onbewust stereotypen hanteren of erop vertrouwen. Als een rechter bij het beslissen over zaken of het schrijven van vonnissen uitgaat van vooropgezette veronderstellingen over mensen of groepen, kan de veroorzaakte schade enorm zijn. Een veel voorkomend stereotype is bijvoorbeeld dat personen met een lage inkomensachtergrond minder betrouwbaar zijn en een grotere kans hebben om misdaden te plegen. Dit is een schadelijk stereotype, omdat het kan leiden tot de sociale uitsluiting van mensen met een laag inkomen.

Wat is genderstereotypering?

Genderstereotypering verwijst naar de praktijk waarbij specifieke attributen, kenmerken of rollen aan individuen worden toegewezen, uitsluitend op basis van hun geslacht. Deze stereotypen kunnen alomtegenwoordig zijn in samenlevingen en van invloed zijn op de manier waarop mensen elkaar waarnemen en bejegenen op basis van hun geslacht.

Van vrouwen wordt bijvoorbeeld verwacht dat ze zorgzaam zijn en niet dominant, en van mannen wordt verwacht dat ze handelend optreden en zich niet zwak tonen.

Enkele voorbeelden van de meest voorkomende soorten genderstereotypen over vrouwen zijn:

1. stereotypen die zijn gebaseerd op de zogenaamde ‘inherente kenmerken’ van vrouwen; 

2. stereotypen gebaseerd op de genderrollen van vrouwen; en 

3. stereotypen met betrekking tot seks, seksualiteit en seksueel geweld. 

Ad 1. Doorgaans wordt verondersteld dat vrouwen overdreven emotioneel, onlogisch zijn en geen beslissingen kunnen nemen terwijl het geslacht van een persoon zijn vermogen tot rationeel denken niet bepaalt en ook niet beïnvloedt. Hoewel mannen en vrouwen fysiologisch verschillend zijn, is het niet waar dat alle vrouwen fysiek zwakker zijn dan alle mannen. De kracht van een persoon hangt niet alleen af ​​van zijn geslacht, maar ook van factoren zoals zijn beroep, genetica, voeding en fysieke activiteit. 

 Vrouwen zijn in de regel niet passiever dan mannen. Mensen vertonen een brede scala aan persoonlijkheidskenmerken. Zowel mannen als vrouwen kunnen passief zijn of niet. Niet alle vrouwen willen kinderen krijgen. De beslissing om ouder te worden is een individuele keuze die iedereen maakt op basis van verschillende omstandigheden en niet op bases van het vrouw zijn.

Dat alle vrouwen warm, vriendelijk en meelevend zijn gaat niet op. Compassie is een verworven eigenschap die uniek is voor ieder individu. Individuen van alle geslachten kunnen compassie bezitten of niet.

Ad 2. Mensen van alle geslachten zijn even goed in staat om huishoudelijke klusjes te doen. Mannen zijn vaak geconditioneerd om te geloven dat alleen vrouwen huishoudelijke taken uitvoeren.

Buitenshuis werken heeft geen enkele relatie met de liefde of zorg van een vrouw voor haar kinderen. Ouders van alle geslachten kunnen buitenshuis werken terwijl ze ook voor hun kinderen zorgen. 

De Grondwet van India garandeert gelijke rechten voor individuen van alle geslachten. Vrouwen zijn niet ondergeschikt aan mannen en hoeven ook niet aan wie dan ook onderdanig te zijn.

Ad 3. De kleding van een vrouw geeft niet aan dat zij seksuele betrekkingen wil aangaan, noch is het een uitnodiging om haar aan te raken. Vrouwen zijn in staat om verbaal met anderen te communiceren en hun kledingkeuze vertegenwoordigt een vorm van zelfexpressie die onafhankelijk is van vragen over seksuele relaties. Een man die een vrouw aanraakt zonder haar toestemming mag niet het verweer voeren dat de vrouw tot zijn aanraking heeft opgeroepen door zich op een bepaalde manier te kleden.

Vrouwen kunnen, net als alle mensen, om verschillende redenen alcohol consumeren of sigaretten roken, ook voor recreatie. De consumptie van alcohol of het gebruik van tabak is geen indicatie van hun verlangen naar seksuele relaties met een man. Een man die een vrouw aanraakt zonder haar toestemming mag zich niet verdedigen door te beweren dat de vrouw zijn aanraking uitnodigde door te drinken of te roken.

Archaïsche/achterhaalde termen die vrouwen in diskrediet brengen en gender stereotypen in stand houden, kunnen nog steeds routinematig in Indiase rechtbanken worden gehoord, lang nadat ze in andere landen in onbruik zijn geraakt. 

Het succes van dit handboek is mede afhankelijk van een noodzakelijke mindshift in de heersende opvattingen over vrouwen en mannen. Het hooggerechtshof van India heeft met de uitgave van dit handboek de toon gezet.

Glazen plafond doorbroken

Genderstereotypen en discriminatie vormen in India een barrière voor meisjes om toegang te krijgen tot kwaliteitsonderwijs. Stereotypen over de rol van vrouwen, die beperkt blijven tot de huiselijke en familiale sfeer, liggen bijvoorbeeld ten grondslag aan alle obstakels voor de gelijke toegang van meisjes tot kwaliteitsonderwijs. Vrouwen worden vaak weerhouden hoge statusposities in de samenleving te bekleden. 

De aanhoudende genderkloof op het gebied van onderwijs, werkgelegenheid en lonen is gedeeltelijk te wijten aan schadelijke gender stereotypen. Deze rigide constructies van vrouwelijkheid en mannelijkheid en stereotype gender rollen zijn een grondoorzaak van het gender gerelateerd geweld tegen vrouwen.

De genderkloof weerspiegelt zich ook in de advocatuur in India. Deze is een mannenclub aangezien vrouwen in deze beroepsgroep nauwelijks zijn vertegenwoordigd. Met slechts 12,5% vertegenwoordiging bij het hooggerechtshof van India en een vergelijkbaar percentage vrouwelijke rechters bij hoge gerechtshoven in het hele land, zijn er simpelweg te weinig vrouwen in de rechterlijke macht.

De situatie aan de balie – vooral in de staatsraden – is zelfs nog erger. Uit een onderzoek is gebleken dat slechts 2,04 procent van de gekozen vertegenwoordigers in deze organen vrouw is. Echter, de zaken zijn ten goede aan het veranderen en Indiase vrouwen zijn tegenwoordig beter in staat om uit te blinken in het vak, geloven degenen die het moeilijke pad hebben bewandeld. De verhalen van advocaten en rechters die zich door het uitsluitingssysteem baanden, hebben volgende generaties vrouwen zeker geïnspireerd. 

Deze acht vrouwelijke rechters en advocaten (zie illustratie) hebben het glazen plafond van de advocatuur en de rechtspraak doorbroken en behoren tot de meest baanbrekende en iconische vrouwelijke advocaten en rechters die India heeft voortgebracht. Zij hebben een onuitwisbaar stempel gedrukt en het pad gebaand voor de jonge generatie.