Hoe Amerikaanse literatuur mijn leven als schrijfdocent heeft veranderd

Jrg 15 no 7 oktober 2018
Door Ruth San A Jong     

Tweeëntwintig titels van boeken keken naar mij toen ik mijn appartement betrad op de campus van de Seattle Universiteit om halfdrie. Voor iemand die van de woordkunst houdt, er dagelijks mee bezig is, en van een land komt waar je met veel moeite aan goede literatuur komt, is dat één van de mooiste cadeaus die je kunt ontvangen. De Amerikaanse ambassade in Suriname had mij voorgedragen in december 2017 voor deelname aan SUSI (The Study of the US Institute Contemporary American Literature 2018, verzorgd door de Seattle Universiteit), gefinancierd door de Departement of State in Washington DC. In april van dit jaar hoorde ik dat ik een van de achttien geselecteerde was. Gillen is altijd mijn eerste reactie.

Wij hadden vooraf aan de start van het programma dat op 29 juni begon en zes weken duurde, wat inleesmateriaal ontvangen om ons voor te bereiden op de seminars. We werden door het Seattle University-team (SU) in zes weken op sleeptouw genomen door het literair landschap van Amerika. De SU had een intens programma samengesteld zodat wij een goed beeld konden krijgen van de geschiedenis en cultuur van Amerika via de ogen van de Amerikaanse literatuur. Het was een heuse maalstroom van proza, poëzie, theaterstukken, musea, gebouwen, films, boeken, theorieën, stromingen en geschiedenis. Dat betekende voor alle participanten, elke dag je voorbereiden op de seminars, actief meedoen, in de middag een activiteit die altijd wel met literatuur te maken had en in de avond lezen voor de volgende dag zodat je volledig kon participeren tijdens de seminars. Ik houd van lezen, en heb me geen moment verveeld: dikke bloemlezingen, proza, poëzie, theaterstukken in boekvorm, essays, gedichten; het was geen straf. Intussen kan ik mezelf een professionele speed-reader noemen.

Amerikaanse literatuur
John Ashberry, Elisabeth Bishop, Gwendolyn Brooks, dat waren echt namen van klassieke auteurs waar ik nóóit van had gehoord. Natuurlijk hebben we in Suriname al wat gelezen van James Baldwin, Audry Lorde en Toni Morrison, de zogenaamde ‘zwarte’ auteurs, maar namen als Thomas Pynchon, Octavia Butler en Allen Ginsberg waren totaal nieuw voor mij. ‘Howl’, een gedicht van Allen Ginsberg achtervolgt mij nog steeds. Ook van eigentijdse auteurs zoals de populaire Sherman Alexie, die in een seminar bij ons aanzat, had ik nooit gehoord. Hij sprak openhartig met ons over zijn werk en leven als Indiaanse schrijver.

Onze literaire canon is altijd beïnvloed door de Nederlandse. Ook voor wat betreft vertalingen van niet-Nederlandse of niet westerse literatuur. Wij hikken nog steeds aan tegen oude literatuurlijsten die middelbare scholieren moeten lezen. We zijn blijven steken in de tijd als het gaat om een eigentijdse literaire canon, moet ik tot mijn grote ergernis constateren. Het is echt erg wat aan ons voorbijgaat aan goede literatuur. Ik vind het ook niet raar dat weinig studenten van lezen en schrijven houden. De mensen die wel van lezen houden, moeten het hebben van schenkingen van vrienden of familie uit voornamelijk Nederland. Onze leraren zijn mentaal te lui om moderne boeken op de canon te plaatsen. ‘Yes, I said it.’Ik heb de bloemlezingen van proza en poëzie nu voor mij en ik vraag me af waarom ik ze nu pas zie.

Surinaams perspectief
‘Don’t tell anyone, but I am going to start a revolution against the Dutch literature.’Dat was het grapje dat ik maakte tijdens de seminars. Ik viel van de ene verwondering in de andere, als het om de thema’s ging zoals racisme, identiteit, slavernij, geschiedenis geschreven vanuit het non-witte perspectief van de schrijvers. Ik vertelde Michiel van Kempen onlangs aan de telefoon, die de Geschiedenis van de Surinaamse literatuur heeft samengesteld, dat ik zijn naam dikwijls heb genoemd: ‘For God sake, a white man wrote the history of Surinamese literature and we are independent since 1975! Everything is determined by the Dutch; even what Surinamese literature is!’Alles wordt nog steeds bepaald door wat in Nederland wordt vertaald en beschouwd als literatuur. Het is niet gek natuurlijk, we zijn een ex-kolonie, en onze wetgeving, ons onderwijs, onze cultuur, alles wordt nog steeds beïnvloed door dat gegeven. Maar wat ik mij tijdens al die seminars realiseerde dat we zo weinig gemeen hebben met de Europese thema’s en cultuur van Nederland. Dat wellicht daarom Surinamers niet van lezen en schrijven houden. Natuurlijk kon van Kempen er om lachen en was die hartstikke blij naar mijn plannen te luisteren voor de Schrijversvakschool en de Amerikaanse literatuur. De Amerikaanse literatuur spreekt vooral aan omdat de auteurs van verschillende etnische groepen komen, iets wat Suriname voor staat: die multi-etniciteit. De thema’s spraken vooral aan: etniciteit, identiteit, racisme, immigratie en wat al meer. Dikwijls heb ik gedacht: weggooien die geschiedenisboeken! De Amerikaanse schrijver (de non-witte) is zoveel feller en heeft zoveel moeten doorstaan en toch die eigen stem weten te behouden. Ik was de enige in de groep die geen Engelse faculteit had in haar land. Het Instituut voor de Opleiding van Leraren (IOL) is een lerarenopleiding! Alle andere collega’s uit de zeventien verschillende landen doceren Amerikaanse of Britse literatuur aan hun universiteiten. En ja, dan ben je daar als enkeling met je Nederlandse oriëntatie in een wereld die voornamelijk Engelstalig is. Ja, ik voelde mij echt achtergesteld op sommige momenten.

Onderwijs
Die achtergesteldheid leverde een aangenaam voordeel voor mij op toen ik het boek ‘Schrijvend leren en andere didactische werkvormen voor actief leren’ van dr. John C. Bean, de auteur en professor, kreeg. We hadden een workshop met hem over didactische werkvormen in de literatuur en ik kreeg het boek cadeau! Ik was zo onder de indruk, want wat mij vooral opviel in het onderwijs aan de universiteiten die we hebben bezocht, is dat het onderwijs gebaseerd is op ‘active learning’en ‘critical thinking’– principes. In mijn werk als schrijfdocent heb ik altijd Peter Elbow gebruikt en niet die Nederlandse methodologie waarin ik ben gevormd. Op een of andere manier zijn de werkvormen van de Amerikanen minder analytisch en ‘more natural’ (Yes, I said it!).De didactische werkvormen zijn gebaseerd op het leren hoe te leren. Het is geen eenrichtingsverkeer zoals dat hier aan toe gaat; 25 kinderen in een klas en je moet stil zitten en luisteren: de leraar aan het woord. En als je te veel praat ben je vrijpostig. De discussie wordt op gang gebracht door probleemgestuurde stellingen die je leren denken, argumenteren, schrijven, naar elkaar luisteren, terwijl de denkprocessen worden aangestuurd door de coach of docent (in groepen). Dat was voor mij echt het belangrijkste om te gaan gebruiken hier; schrijven is immers een vorm van denken. Alle universiteiten waar wij seminars hebben gevolgd pasten dit toe. Wij hebben bij dr. June Johnson een workshop gevolgd in het ontwerpen van een syllabus en curriculumontwikkeling. Dat alles was gebaseerd op één of twee van de boekenlijst die ons het meest aansprak. Elk van ons moest binnen de eigen context en binnen de eigen samenstelling van het onderwijs in onze landen een programma samenstellen. [Dat betekende brokodey op de studentenkamers] Er werd feedback daarop gegeven en we hebben een scala aan praktische tips meegekregen die vooral studentgericht zijn.

Uitdaging
Die ‘achtergesteldheid’ levert ook een uitdaging voor mij op: een module opzetten in Amerikaanse literatuur. Ik moet natuurlijk nog kijken of er voldoende animo is, want er moet veel gelezen worden en ik zal dat goed moeten coachen. Het mooie van programma’s als SUSI is, dat je in alumni-netwerken terecht komt waar je toegang hebt tot onder andere databases waar je gebruik van kunt maken. Mijn brein is centimeters gegroeid. Ik heb een totaal andere visie over welke richting ik op wil gaan. Mijn creativiteit is zo geprikkeld dat ik bijna bang ben voor teleurstelling. Ik wenste echt dat ik de zes weken op memorystick kon meenemen en delen met eenieder die daar interesse voor heeft in Suriname. Ik kan geruststellen dat SUSI2018 voor mij een life-changing experience is!

Deskundigheid
De professoren waar wij les van kregen waren evenredig in gender en allemaal vakspecialisten. De één hield zich bezig met Asian-American literature, Latinex-literature, African American literature and Indian Literature. Ook hier kon je merken dat de docenten, hoewel daar geboren, zich toch verdiepen in de eigen etnische geschiedenis, identiteit, cultuur en over ontwikkelingen op deze gebieden.

Opvallend was dat men de termen Latino en Latina gender-neutraal wil maken. Het is al twee jaar gaande dat men het begrip Latinex (om die etnische groep aan te geven) gebruikt. Dr. Ortiz van Cubaanse komaf van de Georgetown Universiteit in Washington hield ons dat voor. De indiaanse Christina Roberts, maakte ook indruk op mij toen zij het memoire ‘Bad Indians’ van Deborah Miranda besprak. Ze was vurig in haar betoog over de genocide van Indianen en de manier waarop de witten en vooral de overheid nu met hen omgaat. Er waren veel momenten waar de groep zichtbaar emotioneel reageerde op passages uit boeken, of discussies zoals van ‘Venus Hottentot’, het verhaal van Saartjie Baartman in theater. Ik heb dikwijls woede en onmacht voelen opborrelen bij al dat onrecht.

Niets is veranderd
Iets waar, denk ik, de organisatie niet om heen kon was de actualiteit van Amerika, het racisme dat een opleving schijnt te krijgen met hun nieuwe leider. ‘They still are racists, they’ve never changed!’gilde een collega in een vurige babbel met mij. Bij de welkomstspeeches van de provoost, decaan en directeur van de Faculteit Engels regende het verontschuldigingen voor dat wat nu gaande is in Amerika. Het is werkelijk triest en onrechtvaardig om te horen en te aanschouwen hoe men met non-witten omgaat. De Mexicanen en de zwarten vooral. Nu pas kan ik al die boeken van James Baldwin in het juiste perspectief plaatsen. Nu pas begrijp ik Nina Simone, Maya Angelou, Oprah en die antiracisme obsessie van Trevor Noah. Ik maakte de opmerking aan Dr. Robert Patterson, een African-American professor, dat het lijkt alsof de geschiedenis van Amerika begint bij de slavernij en niet bij het Afrikaanse continent. Hij antwoordde mij dat het Jim-Crow tijdperk veel had kapotgemaakt. De slavernij was dan wel afgeschaft, maar de psychische tang van de slavernij zit er nog steeds in. Het is best eng wat er vooral met zwarte mensen gebeurt. In de hotels keek ik vaak naar het nieuws en police-brutalityis iets van alledag. Ik hield mij alleen maar op met de groep of ging dan met buddy’s op pad, maar mij zag je niet alleen wandelen in het grote Los Angeles, San Francisco of Washington DC.

Het bezoek aan de National Museum of African American History and Culture is toch wel iets dat zich in mijn psyche heeft genesteld. Alle musea in Washington DC zijn gratis. Je moet wel vanaf halfzeven in de ochtend via je mobieltje kaartjes reserveren. Een gigantische lift brengt je terug in de tijd, naar de jaren 1400. In een schemerige ruimte zie je hoe de geschiedenis van Amerika begon. De verschillende etages geven een soms lugubere en rauwe weergave van de tijden die de zwarte mens heeft doorstaan. Het is afschuwelijk om naar al die beelden, al die replica’s te kijken. Het is afschuwelijk om die witte lachende gezichten te zien die een zwarte man castreren en ophangen. Het is de ontwerpers van dit museum wel degelijk gelukt om de bezoeker de slavernij te laten ‘voelen’. Menigeen kwam dan ook met gezwollen ogen naar buiten. Ik zat een beetje bij te komen van dat alles op een bankje bij de uitgang toen iemand naast mij kwam zitten. Het was de directeur van het programma, Charles Tung, die vroeg of ik OK was. ‘How can humans be so cruel?’vroeg ik hem en barste in tranen uit. ‘It’s ok to cry Ruth. Thank you for that.’

Het was heftig, maar ik was toch dankbaar dat ik had kunnen kijken naar de pijn van mijn voorouders. Althans, de pijn van de broers en zusters van mijn voorouders…           SUSI2018, Thank you!