Mensenrechten-en genderbenadering op de werkplek en de  arbeidsmarkt

 Door Carla Bakboord

“…Opdat een ieder individu en elk orgaan van de gemeenschap ernaar

zal streven de eerbied voor deze rechten en vrijheden te bevorderen…” [1]

 

Dat mensenrechten de basisprincipes zijn waarop een democratische samenleving is opgebouwd, zouden we als een vanzelfsprekendheid moeten zien. Suriname heeft zich middels de Universele Verklaring van de Rechten voor de Mens gecommitteerd de rechten van al haar burgers te erkennen, waarborgen en na te leven. Dit betekent dat een ieder ongeacht, geslacht, etnische afkomst, cultuur, religie, seksuele geaardheid of woongebied,  gelijke kansen moet hebben op bijvoorbeeld  de arbeidsmarkt. Bovenstaande quote geeft duidelijk aan dat het naleven van deze rechten niet slechts een verantwoordelijkheid van regeringen is, maar ook van onze bedrijven.  In de praktijk zien we dat bedrijfsleiders zich nog onvoldoende bewust zijn van het belang te managen vanuit een mensenrechtenperspectief. Het management zou moeten zorgdragen voor de naleving van die rechten. Het moet zijn werknemers beschermen tegen sancties vanwege het uiten van een mening,  tegen gevaarlijk werk, discriminatie en ongelijkheid.

Onderscheid
In onze samenleving maken we op verschillende niveaus onderscheid tussen mensen. Het maakt namelijk verschil of je  man, vrouw, Marron, Hindostaan, Creool, Javaan, donker of lichtgekleurd, arm, rijk, oud, jong, homo-, trans- of heteroseksueel bent, in getto of chique buurt woont, of kroes of glad haar hebt. Deze verschillen hebben niet alleen effect op individueel niveau. Ook maatschappelijk hebben deze vormen van onderscheid betekenis. Het zijn namelijk ordeningsprincipes en zijn verbonden met macht en machtsstructuren. Zoals op de arbeidsmarkt, in de politiek en binnen de familie of gezin. Zij kennen iedereen in de samenleving een positie toe.  En vormen grond voor discriminatie en ongelijke behandeling.  Het effect is dat sommige mensen te maken hebben met structureel nadeel en anderen met structureel en vaak onzichtbaar voordeel.  Mensen zijn dus voortdurend bezig de samenleving onder te verdelen in groepen op basis van bepaalde kenmerken.  En deze kenmerken bepalen iemands plek in het openbare leven en de betekenissen en verwachtingen die aan haar of zijn positie worden gegeven. Deze verschillen zorgen voor heel veel discussies en conflicten. Het wordt een probleem wanneer de verschillen tussen mensen de kansen en behandeling van individuen op de werkplek en de arbeidsmarkt negatief beïnvloeden. Met andere woorden, als zij de basis vormen voor ongelijke kansen en discriminatie op de arbeidsmarkt.

Mannelijkheid en vrouwelijkheid
Om inzicht te krijgen in de verschilpunten tussen mannen en vrouwen en welke betekenissen de samenleving geeft aan mannelijkheid en vrouwelijkheid, hanteer ik het concept gender.  Het traditioneel verwachtingspatroon dat men van vrouwen en mannen heeft, verschilt. Bijvoorbeeld hoe zij zich op een bepaalde manier moeten gedragen en wat zij wel of niet mogen en wel of niet kunnen. Ook deze verschillen zijn aan macht gerelateerd.  Van een man wordt bijvoorbeeld verwacht dat hij, wanneer hij een gezin heeft,  de kostwinner is.  En van een vrouw dat zij de huishouding -onbetaald-op zich neemt. Daarnaast verwacht de samenleving dat mannen zich hard, dominant en als leiders opstellen en vrouwen zacht, ondergeschikt en als volgelingen. Dit geldt uiteraard niet voor alle mannen en vrouwen, want in de praktijk zien we dat vrouwen ook buitenshuis de kost verdienen, leiding geven en mannen huishoudtaken verrichten. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn dus niet biologisch bepaald. Dus niet aangeboren, maar aangeleerd -gender-, want zij veranderen voortdurend.

Echter gaan heel wat bedrijven voorbij aan de veranderde rollen, taken en verantwoordelijkheden van mannen en vrouwen en klampen zij zich vast aan traditionele stereotyperende verwachtingspatronen.  Deze bedrijven, houden met deze tegenstellingen tussen mannen en vrouwen, een mythe in stand die de basis vormen voor ongelijkheid en discriminatie op de werkplek en de arbeidsmarkt. Let wel er is op zich niets mis met traditionele  genderrolpatronen mits zij de kansen en behandeling van mannen en vrouwen in gelijke mate beïnvloeden.

Zo ook verwacht de samenleving dat intieme relaties gebaseerd zijn op heteroseksualiteit. Dit verwachtingspatroon zien we terug in beleid bij diverse bedrijven.  Pensioenregeling, ziektekostenverzekering, bedrijfsfeestjes en andere belangrijke bedrijfsmaatregelen zijn bij de meeste bedrijven alleen van toepassing op heteroseksuele relaties.  Lesbische, homoseksuele, biseksuele en transgender (LGBT) werknemers worden vanwege deze hetero normatieve maatregelen gediscrimineerd en ongelijk behandeld. Voortdurend onderscheid maken tussen twee elkaar uitsluitende soorten is essentieel voor het maken en behouden van ongelijkheid.

Hamsteren van kansen
De socioloog en politicoloog Charles Tilly (1998)[2]noemt twee mechanismen die ongelijkheid creeren omdat mensen zoveel mogelijk kansen voor zichzelf proberen te creëren, en zoveel mogelijk hulpbronnen proberen te verwerven. Hij noemt als eerste, dat als mensen al enige machtsbasis hebben, zij anderen kunnen uitbuiten en zelf toegevoegde waarde creëren door inspanningen van anderen. Meestal anderen die niet tot hun eigen categorie behoren en daarom “buitenstaanders”zijn.  Hij noemt het kapitalisme als voorbeeld. Belangrijk vind ik het mechanisme welke hij het “hamsteren van kansen” noemt.  Dit mechanisme wordt volgens hem ingezet door mensen en groepen die niet zelf al een grote machtsbasis hebben. Als leden van een niet-machtige groep een kans zien om toegang te krijgen tot een hulpbron die op langere termijn waardevol is, dan zullen zij deze toegang voor hun eigen groep proberen te monopoliseren.  Ik geef als voorbeeld het toeschrijven van leidinggevende en superieure kwaliteiten aan heteromannen en ondergeschiktheid aan vrouwen. De samenleving deelt deze eigenschappen die nodig zijn om succesvol te zijn binnen de eigen groep mannen of vrouwen.  Heteromannen worden als succesvol beschouwd in hun rol als leiders, kostwinners en superieur aan vrouwen en vrouwen als succesvol in hun rol als  volgelingen, huishoudsters en ondergeschikt aan mannen, zowel binnenshuis als op de arbeidsmarkt.  Heteromannen hebben hierdoor meer kansen op de arbeidsmarkt. Door het hamsteren van deze kansen en  monopolie, creëren zij ongelijkheid.

Evenals Tilly, onderschrijf ik dat de ongelijkheid die door uitbuiting en hamsteren van kansen ontstaat,  een meer duurzame vorm krijgt door enerzijds het kopiëren van elders bestaande sociale verhoudingen omdat dat veel eenvoudiger is dan zelf nieuwe sociale verhoudingen uitvindenen anderzijds aanpassing. Met aanpassing bedoelt Tilly het tot stand komen van dagelijkse routines die gebaseerd zijn op die verschillen tussen twee groepen; categorische paren, en van rechtvaardigingen voor deze routines in een bepaalde tijd en context. Zo worden verschillen tussen mannen en vrouwen verklaard vanuit het biologische om de sociale positie van vrouwen als minderwaardig aan mannen in zijn algemeenheid en ondergeschiktheid aan hun mannelijke collega’s op de werkplek, onderwijs, politiek en binnen het gezin als echtgenoot, moeder en dochter te rechtvaardigen. Heteroseksuelen  en LGBT’s  als categorisch paar waarbij de heteronorm routinematig wordt uitgedragen in onder meer het gezinsleven, literatuur, films, wet en regelgeving, en CAO’s. Dit begrenst de kansen en behandeling voor LGBT’s op de arbeidsmarkt.

Een voorbeeld van kopiëren is het verschijnsel dat ongelijkheid in taakverdeling tussen vrouwen en mannen binnen gezinnen ‘gekopieerd’ is op de arbeidsmarkt in een verdeling tussen mannen- en vrouwenberoepen. Volgens Tilly is daarmee een ongelijkheid in huishoudens – vrouwen doen onbetaald werk voor mannen – terechtgekomen op de arbeidsmarkt: vrouwen krijgen minder betaald voor werk dat lijkt op huishoudelijk of verzorgend werk.

Aanpassing is in belangrijke mate een proces van socialisatie via diverse instituten als het onderwijs, oude en nieuwe media, literatuur, religie, cultuur etc. Zo ontwikkelen ook de minst bevoorrechte mensen routines gebaseerd op structurele ongelijkheid. Aanpassing verklaart wellicht waarom zo weinig mannen en vrouwen een ander soort leven nastreven.

Preventieve mensenrechten- en genderaanpak
Tal van hetero-vrouwen, maar ook heteromannen  en LGBT’s worden op basis van  de traditionele stereotyperende genderrollen, taken en verantwoordelijken ongelijk behandeld en gediscrimineerd  op de arbeidsmarkt. Sinds de jaren ’90 zijn een aantal bedrijven begonnen hun bedrijf vanuit  een mensrechten en genderbenadering te managen. Ik twijfel er niet aan dat de huidige economische en sociale crisis ernstige gevolgen zal hebben voor kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt. En zullen zij die in een voordelige positie zitten er van alles aan doen om kansen en hulpbronnen te hamsteren, zodat de andere groepen uitgesloten zullen worden.

Ik doe daarom een beroep op het bedrijfsleven om preventief te werk te gaan.

Door te beseffen dat alle vormen van discriminerende behandeling van individuen, gebaseerd op het feit dat ze tot een bepaalde groep behoren, een bedreiging vormen voor de economische ontwikkeling.

Gelijke behandeling is in de eerste plaats een kwestie van het bevorderen van mensenrechten. En daarnaast gaat het er hier ook om dat het bedrijfsleven het volledige potentieel aan hulpbronnen waarover Suriname beschikt, optimaal benut. Discriminatie betekent een verspilling van hulpbronnen en leidt tot sociale uitsluiting van de hierdoor getroffen groepen. Het mensenrechten- en genderperspectief zijn dan ook van essentieel belang in het management van de bedrijfsvoering. Dit voor de bescherming van vrouwen, mannen en de LGBT populatie die gevaar lopen te worden gediscrimineerd. En niet in het minst voor de bevordering van hun integratie op de arbeidsmarkt.

 

[1]Preambule; Universele Verklaring Van de Rechten Voor de Mens.

• [2] Tilly, Charles. 1998. Durable inequality. University of California Press: Berkeley/Los Angeles/London.